van kilimi
Van Kilimleri
Türk el sanatları Anadolu’nun her köşesinde birbirinden farklı teknik ve güzelliklerde meydana getirilmekte, bu Van ve yöresinde de kendini göstermektedir. Yörede el sanatlarının bu kadar canlı olmasının sebebi; bölgenin İran ve Doğu Türkistan yol kavşağı üzerinde bulunmasıdır.
Van ve çevresinde çeşitli el tezgâhlarında son derece güzel kilimler dokunmaktadır. Bunlar gerek çevrede gerek diğer büyük illerde pazar bulmakta, ayrıca yabancı turistlerin büyük ilgisini çekmektedir. Van kilimleri yarım asır öncesine kadar yer tezgâhlarında çift kanat (şak) şeklinde, büyük boyutlu dokunmaktayken, günümüzde dokunanlar dikey tezgâhlarda ve daha küçük ebatlarda dokunmaktadır. Dokumada geleneksel aletler kullanılmakta ve malzeme olarak bazen yün ipliğin bazen de fabrika iplerinin kullanıldığı görülmektedir. Van’da dokunan kilimlerde genel olarak kırmızı, siyah, natürel kahverengi, lacivert ve natürel beyaz olarak adlandırılan kirli Van beyazı renkleri görülür ki bunun sebebi kış mevsiminin oldukça uzun olmasıyla oluşabilecek kirlenmeyi saklayabilmektir. Van’da dokunan kilimlerin en önemli özelliği kadınların duygularını yansıtmak için kilimleri bir araç olarak kullanmalarıdır.
Kilimlerde analık ve doğurganlığı simgeleyen, eli belinde motifi; kahramanlık ve gücü simgeleyen, koçboynuzu motifi; yaratıcı aklı ve ticareti simgeleyen, insan motifi; üremeyi simgeleyen, bereket motifi; her hangi bir tanrıyı simgeleyen, yıldız motifi; genç kızın evlilik isteğini ve cinsel organını simgeleyen, küpe motifi; korunmayı simgeleyen, kurtağzı… Vs. gibi motifler kullanılmıştır. 1990lı yıllara kadar Van’da kırk adet kilim satış mağazası mevcuttu. Ancak bölgeye yeteri kadar turistin gelmemesiyle, turizm sönmeye başlamış ve bu mağazalarda teker teker kapanmaya başlamıştır. Yine de kilim dokumacılığı yok olmamış küçük çaplı işyerlerinde ve evlerde dokunmaya devam edilmiştir. Ayrıca Van Valiliği de konuya el atıp, önemli bir gelir kaynağını oluşturan kilim dokumacılığını ayakta tutmak için çaba sarf etmektedir.
Van Valiliği İl Özel İdare Müdürlüğü bünyesinde Van Küçük El Sanatlarını Geliştirme ve Araştırma Okulu açarak buraya öğrenci almakta, ayrıca atölyeler açarak eli kilim dokumaya yatkın, bu işi seven, çalışmaya ihtiyacı olan kişileri bu atölyelere yerleştirilmiştir. Van Yün İplik Fabrikası’nı da Özel İdare bünyesine alan bir kurumu da çalıştırmaya başlamış, kilim
ve halı üretmede kullanılacak ipleri buradan elde ederek kara geçmiştir. Bu şekilde Van’da yaşayanlara da iş kapısı açılmıştır.
F.1.1. Van Yöresinde Dokunan Kilimlerin Teknik Özellikleri
Dokuma yapımında genel olarak özellikle geçimini hayvancılıkla sağlayan toplumlarda koyunyünü tercih edilmektedir. Koyunyününün yanı sıra keçi kılı, deve kılı ya da pamuğun tercih edildiği de görülür ki bunlar koyunyünü kadar dayanıklı değildir.
Dokuma yapımında genel olarak özellikle geçimini hayvancılıkla sağlayan toplumlarda koyunyünü tercih edilmektedir. Koyunyününün yanı sıra keçi kılı, deve kılı ya da pamuğun tercih edildiği de görülür ki bunlar koyunyünü kadar dayanıklı değildir.
Van ve çevresinde yapılan kilimlerde çözgü ve atkı ipi olarak orta kalınlıkta, bükümlü iplerin tercih edildiği görülmektedir. Böylece kilimlere farklı bir görünüm kazandırılmaktadır.
Van kilimleri, ilikli dokuma tekniğiyle meydana getirilmektedir. İlikli dokuma tekniğinde; çözgülerin arasına bir alttan ve bir üstten, çözgüleri örtecek şekilde yerleştirilen değişik renkteki atkılar, kendi motif sınırından geri dönmektedir. İlikli dokuma tekniğiyle meydana getirilmiş olan bu kilimlerin tezgâhları geniş olmaz. Bunun sebepleri; yer yokluğu ya da göçebe hayat sürenlerin tezgâhları rahat taşıyabilmeleridir. Ayrıca geçmişte meydana getirilen Van kilimleri büyük tasarlandığından düzgün dokunmaları da zor olmaktadır. Bu kilimler geniş olmayan tezgâhlarda tek kanat şeklinde dokunduktan sonra ortadan dikilerek birleştirilmektedir.
Van kilimlerinin saçak örmeleri genel olarak saç örgüsü şeklinde olmaktadır. Üçlü, dörtlü, beşli düz örgü şeklinde olanları da mevcuttur.
Kilimlerin bazılarında arka yüzdeki atkı iplerinin serbest bırakıldığı görülmektedir ki; bu ev halkını oluşabilecek kirlenmeden koruma amacıyla yapılmaktadır. Bu uygulama Türkmen ve Yörük kilimlerinde de görülmektedir.
“Standart olmamakla birlikte yöre kilimlerinde 10 cm2.de 40 çözgü ipi, 230 motif atkısı bulunmakta, ilik boyları oldukça kısa tutulmaktadır.”
Göze çarpan bir başka özellik ise; bezemede genel olarak geometrik şekillerin kullanılmasıdır. Her bir bezeme ayrı bir kare içerisine alınmış ve bu bezemede ikinci bir motifle dolgulanmıştır.
İlk bakışta bir bütün halinde tasarlanmış olduğu sanılan kilimler aslında yatay ve dikey sütunlara bölünmüş parçalar halinde tasarlanmaktadır. Bu şekilde tasarlanmış olsalar da kilimlere genel bir simetri hâkimdir.
Van kilimlerinde yer alan bezemeler oldukça geniş ve büyüktür. Bunun sebebi ise kilim ebatlarının büyük olmasıdır.
Kilimlerde tek bordürün olduğu görülmektedir. Ancak bazı kilimlerde birden fazla bordürde kullanılmaktadır. Bordürlerde kilim zemininde kullanılan bezemelerden farklı bezemelerin yer aldığı görülse de bunlar kilimin bütünlüğünü bozmamaktadır. Van kilimlerinde boş bir alan bulmak neredeyse imkânsızdır. Tüm yüzey bezemelerle doldurulmaktadır. Bu da Van kilimlerinin önemli bir özelliğidir.
Van Kilimlerinde Kullanılan Renkler: Van kilimlerinde dört temel ana renk vardır. Bunlar; siyah, beyaz, kırmızı ve laciverttir.
Beyaz renk natüreldir. Siyah renk tal adı verilen bir bitkiden ve ceviz kabuğundan bazen doğal, bazen sentetik olarak elde edilmektedir. Bunun yanı sıra kırmızı runas bitkisinden elde edilmektedir. Kırmızının elde edilebilmesi için runas bitkisinin yeşermeden önce toplanması gerekmektedir. Aksi halde kırmızı elde edilemez. Lacivert ise indigodan elde edilmektedir. Çok iyi bir şekilde lacivert renk elde edilmek istenirse buna bir miktar da amonyak katılmaktadır.
Zaman geçtikçe kilime daha güzel bir görüntü kazandırılmak istenmiş böylece sarı ve yeşil renkleri ortaya çıkmıştır.
Sarı renk helizden elde edilmektedir. Heliz suda kaynatılıp bir saat sonra yün bu suyun içine konulur. Daha sonra yün tezek külünde bekletilir ve böylece sapsarı bir renk elde edilir. Tek başına sabit, sade bir renktir.
Sarı rengin indigoya katılmasıyla yeşil renk elde edilmektedir. Eğer açık mavi renk elde edilmek istenirse yün suyun içinde 4 saat yerine 3 saat bekletilmektedir. Açık mavinin yöredeki adı tebesidir. Tebesiye gök mavisi de denmektedir.
Turuncu renk ise, ağaçlardaki böceklerin kuyruk yağı ile dövülüp yün ipliklerinin, elde edilen sıvıda kaynatılması ile elde edilir.
“Yün ipliklerin boyaması, çeşitli bitkilerin yaprak, meyve, kabuk ve köklerinden elde edilen tabii (doğal) boyalarla sağlandığı gibi sentetik boyaların tabii boyalarla karışımı şeklinde de olabilmektedir.” Ancak günümüzde Anadolu’nun birçok yöresinde olduğu gibi iplerin tabii boyalarla boyanması yörede neredeyse terk edilmiş, dokuyucular ticari amaçlar doğrultusunda daha kolay ve zahmetsiz olan anilin (kimyasal) boyalara yönelmişlerdir.
